بیماری‌ها و مشکلاتی که برای سلامتی هر فرد در طول زندگی او اتفاق می‌افتند یکی از دغدغه‌های او به شمار می‌روند. انسان‌ها همیشه به دنبال کسب اطلاعات و آگاهی از انواع بیماری‌ها بوده‌اند تا بتوانند از آنها پیشگری و در صورت ابتلا به آنها به درمانشان بپردازند. بیماری‌های خود ایمنی نیز نوعی از بیماری‌ها هستند که در برخی موارد انسان‌ها به‌ناچار مبتلابه آنها می‌شوند. آگاهی از علت و علائم این بیماری‌ها از پیشرفت آنها جلوگیری میکند و باعث می‌شود که زندگی ما کمتر تحت تأثیر آنها قرار گیرد. در این مقاله قصد داریم در ارتباط با بیماری‌های خود ایمنی با شما صحبت کنیم.
بیماری خود ایمنی چیست؟
اختلالات سیستم ایمنی باعث فعالیت غیرطبیعی کم یا بیش‌ازحد سیستم ایمنی بدن می‌شود. در موارد بیش‌فعالی سیستم ایمنی بدن به بافت‌های خود حمله میکند و به آنها آسیب می‌رساند. در بیماری‌های کمبود ایمنی توانایی بدن در مبارزه با مهاجمان را کاهش می‌دهد و باعث آسیب‌پذیری در برابر عفونت‌ها می‌شود. بیماری خود ایمنی به شرایطی گفته می‌شود که در آن سیستم ایمنی بدن شما به‌اشتباه به بدن شما حمله کند. سیستم ایمنی بدن به‌طورمعمول بدن را از میکروب‌ها مانند باکتری‌ها و ویروس‌ها محافظت میکند و می‌تواند تفاوت بین سلول‌های خارجی و سلول‌های خود را تشخیص دهد. در یک بیماری خود ایمنی، سیستم ایمنی بدن بخشی از بدن شما را مانند مفاصل یا پوست به‌عنوان یک خارجی اشتباه می‌گیرد و پروتئین‌هایی به نام اتوآنتی‌بادی‌ها را که به سلول‌های سالم حمله می‌کنند، آزاد میکند. برخی از بیماری‌های خود ایمنی فقط یک عضو را هدف قرار می‌دهند. به‌عنوان‌مثال دیابت نوع یک به پانکراس آسیب می‌رساند؛ اما برخی دیگر مانند لوپوس اریتماتوی سیستمیک (SLE) کل بدن را تحت تأثیر قرار می‌دهد.
علت بیماری‌های خود ایمنی
اگرچه محققان دریافته‌اند که برخی از مردم بیش از دیگران مستعد ابتلا به بیماری خود ایمنی هستند اما این موضوع که چرا سیستم ایمنی بدن به خود حمله میکند هنوز هم ناشناخته مانده است. به‌عنوان‌مثال مشاهده‌شده است که زنان بیش از مردان به این بیماری‌ها دچار خواهند شد. یک نظریه وجود دارد که سطح بالاتری از هورمون‌ها در زنان به‌ویژه در دوران باروری می‌تواند زنان را مستعد ابتلا به بیماری‌های خود ایمنی کند. برخی از بیماری‌های خود ایمنی در تعدادی از گروه‌ها بیشتر دیده‌شده‌اند. به‌عنوان‌مثال مردم آفریقایی- آمریکایی اهل آمریکای لاتین بیشتر از سفیدپوست‌ها دچار لوپوس می‌شوند. علت برخی از این بیماری‌ها ژنتیکی است؛ مانند بیماری ام‌اس که زمینه ارثی دارد. البته به این‌گونه نخواهد بود که تمام افراد خانواده را درگیر کند اما زمینه به ارث بردن آن را دارند. گزارش‌هایی در ارتباط با خوردن غذاهای با چربی و قند بالا آورده شده است که نشان می‌دهند با ابتلا به بیماری‌های خود ایمنی مرتبط است.
عوامل خطر بیماری خود ایمنی
محققان نمی‌دانند چه عواملی باعث بیماری خود ایمنی می‌شوند، اما چندین نظریه اشاره دارد که یک سیستم ایمن بیش‌فعال پس از عفونت یا آسیب به بدن حمله میکند. آنها دریافته‌اند که برخی از عوامل خطر احتمال ابتلا به اختلالات خود ایمنی را افزایش می‌دهند ازجمله:
- ژنتیک: برخی از اختلالات مانند لوپوس مولتیپل اسکلروزیس (ام‌اس) در خانواده‌ها وجود دارند. داشتن یکی از بستگان مبتلابه بیماری خود ایمنی خطر شما را افزایش می‌دهد اما به این معنی نیست که به‌طور حتم به بیماری مبتلا خواهید شد.
- وزن: اضافه‌وزن یا چاقی خطر ابتلا به آرتریت روماتوئید یا آرتریت پسوریازیس را افزایش می‌دهد. این می‌تواند به این دلیل باشد که وزن بیشتر باعث فشار بیشتر بر روی مفاصل می‌شود و یا اینکه بافت چربی به التهاب کمک میکند.
- سیگار کشیدن: تحقیقات سیگار کشیدن را به تعدادی از بیماری‌های خود ایمنی از جمله لوپوس، آرتریت روماتوئید، پرکاری تیروئید و ام‌اس مرتبط دانسته‌اند.
- داروهای خاص: برخی از داروهای فشارخون یا آنتی‌بیوتیک‌ها می‌توانند لوپوس ناشی از دارو را تحریک کنند که اغلب نوع خوش‌خیم لوپوس است. همچنین کشف‌شده است که داروهای خاصی که برای کاهش کلسترول استفاده می‌شوند به نام استاتین، می‌توانند میوپاتی ناشی از استاتین را تحریک کنند.
- جنسیت: حدود سه‌چهارم افراد مبتلابه اختلالات خود ایمنی را زنان تشکیل می‌دهند. به نظر می‌رسد که برخی اختلالات تحت تأثیر تغییرات عمده هورمونی مانند بارداری، زایمان و یائسگی قرار می‌گیرند.
- عفونت: به نظر می‌رسد برخی از اختلالات توسط عفونت‌های خاص ایجاد یا بدتر می‌شوند.
علائم بیماری‌های خود ایمنی
علی‌رغم انواع مختلف بیماری‌های خود ایمنی، بسیاری از آنها علائم مشابهی دارند. علائم رایج بیماری‌های خود ایمنی شامل موارد زیر است:
- خستگی
- درد و تورم مفصل
- مشکلات پوستی
- شکم‌درد یا مشکلات گوارشی
- تب مکرر
- تورم غدد
- التهاب و قرمزی
- مشکل تمرکز
- بی‌حسی و گزگز شدن دست‌وپا
- ریزش مو
- ضایعه پوستی
به علت وجود انواع مختلف از بیماری‌های خود ایمنی، آنها علائم خاصی از خود می‌توانند نشان دهند. به‌عنوان‌مثال دیابت نوع 1، یک بیماری خود ایمنی است که منجر به تشنگی زیاد، کاهش وزن و خستگی خواهد شد. در مقابل بیماری التهابی روده نیز وجود دارد که درد و نفخ شکم و اسهال از علائم آن است.
تشخیص بیماری‌های خود ایمنی
تشخیص بیماری‌های خود ایمنی به‌خصوص در مراحل اولیه آن و درگیر شدن چندین ارگان یا سیستم ممکن است دشوار باشد. بسته به نوع بیماری روش‌های تشخیصی ممکن است شامل موارد زیر باشد:
- معاینه جسمی
- سابقه پزشکی
- آزمایش خون از جمله آزمایش‌هایی برای تشخیص آنتی‌بادی‌ها
- نمونه‌برداری
- اشعه ایکس
پزشک زمانی که به ابتلا بودن شما به بیماری‌های خود ایمنی مشکوک شد معمولاً آزمایش‌های آنتی‌بادی‌های ضد هسته‌ای را درخواست میکند. اگر نتیجه این آزمایشات مثبت بود او برای تشخیص دقیق بیماری آزمایش‌های بیشتری را توصیه خواهد کرد.
درمان بیماری‌های خود ایمنی
به‌طورکلی اختلالات خود ایمنی قابل‌درمان نیستند اما در بسیاری از موارد می‌توان بیماری را کنترل کرد. داروهایی وجود دارند که علائم بیماری را مانند درد، خستگی، التهاب و ضایعات پوستی را تا حدودی بهبود می‌بخشند. درمان‌ها عبارت‌اند از:
- داروهای ضدالتهاب: برای کاهش التهاب و درد
- کورتیکواستروئیدها: برای کاهش التهاب و برخی اوقات برای درمان شعله‌ور شدن حاد علائم.
- داروهای ضد درد: مانند پاراستامول و کدئین
- داروهای سرکوب‌کننده سیستم ایمنی: برای جلوگیری از فعالیت سیستم ایمنی بدن
- فیزیوتراپی: برای تشویق تحرک
- درمان کمبود: به‌عنوان‌مثال تزریق انسولین در مورد دیابت
- جراحی: به‌عنوان‌مثال برای درمان انسداد روده در مورد بیماری کرون
انواع بیماری‌های خود ایمنی
بیماری‌های خود ایمنی نیز انواع مختلفی دارند که در این قسمت قصد معرفی چند نوع رایج از آنها را داریم.
آرتریت روماتوئید
سیستم ایمنی بدن آنتی‌بادی‌هایی تولید میکند که به لایه مفاصل متصل می‌شوند. سپس سلول‌های سیستم ایمنی به مفاصل حمله کرده و باعث التهاب، تورم و درد می‌شوند. در صورت عدم درمان، به‌تدریج باعث آسیب دائمی مفصل می‌شود. درمان‌های آرتریت روماتوئید می‌تواند شامل داروهای مختلف خوراکی یا تزریقی باشد که بیش‌ازحد سیستم ایمنی بدن را کاهش می‌دهد.
لوپوس
افراد مبتلابه لوپوس به آنتی‌بادی‌های خود ایمنی مبتلا می‌شوند که می‌توانند به بافت‌های سراسر بدن متصل شوند. مفاصل، ریه‌ها، سلول‌های خونی، اعصاب و کلیه‌ها معمولاً در لوپوس تحت تأثیر قرار می‌گیرند. درمان اغلب به پردنیزون خوراکی روزانه، استروئیدی نیاز دارد که عملکرد سیستم ایمنی بدن را کاهش می‌دهد.
بیماری التهابی روده
سیستم ایمنی بدن به مخاط روده حمله کرده و باعث بروز اسهال، خونریزی مقعدی، حرکات روده‌ای فوری، درد شکم، تب و کاهش وزن می‌شود. کولیت اولسراتیو و بیماری کرون دو شکل عمده بیماری التهابی روده هستند. داروهای خوراکی و سرکوب‌کننده سیستم ایمنی می‌توانند این بیماری را درمان کنند.
مولتیپل اسکلروزیس
در بیماری ام‌اس سیستم ایمنی بدن به سلول‌های عصبی حمله میکند و باعث ایجاد علائمی می‌شود که می‌تواند شامل درد، کوری، ضعف، هماهنگی ضعیف و اسپاسم عضلات باشد. برای درمان بیماری ام‌اس می‌توان از داروهای مختلف سرکوب‌کننده سیستم ایمنی بدن استفاده کرد.
دیابت نوع 1
آنتی‌بادی‌های سیستم ایمنی به سلول‌های تولیدکننده انسولین در لوزالمعده حمله کرده و آنها را از بین می‌برند. در هنگام تشخیص، افراد مبتلابه نوع 1 برای زنده ماندن به تزریق انسولین نیاز دارند.
سندرم گیلن- باره
در این بیماری سیستم ایمنی به اعصاب کنترل‌کننده عضلات پاها و گاهی بازوها و بالاتنه حمله میکند. نتیجه آن ضعف است که گاهی اوقات می‌تواند شدید باشد. فیلتر کردن خون با روشی به نام پلاسمافرز درمان اصلی سندرم گیلن باره است.
پلی نوروپاتی التهابی دمیلینه کننده
شبیه به گیلن باره سیستم ایمنی بدن به اعصاب موجود در CIDP نیز حمله میکند اما علائم آن بسیار طولانی‌تر است. اگر به‌موقع تشخیص داده نشود و درمان نشود حدود 30 درصد از بیماران را می‌تواند در صندلی چرخ‌دار محدود کند.
پسوریازیس
در پسوریازیس سلول‌های خونی سیستم ایمنی بدن به نام سلول‌های T در پوست جمع می‌شوند. فعالیت سیستم ایمنی بدن سلول‌های پوست را تحریک میکند تا به‌سرعت تولیدمثل کنند و پلاک‌های نقره‌ای و پوسته‌پوسته تولید کنند.
بیماری گریوز
سیستم ایمنی بدن آنتی‌بادی تولید میکند که غده تیروئید را تحریک میکند تا مقادیر بیش‌ازحد هورمون تیروئید را در خون آزاد کند. علائم بیماری گریوز می‌تواند برآمدگی چشم و همچنین کاهش وزن، عصبی بودن، تحریک‌پذیری، ضربان قلب سریع، ضعف و شکنندگی مو باشد. تخریب یا برداشتن غده تیروئید با استفاده از داروها یا جراحی معمولاً برای درمان بیماری گریوز موردنیاز است.
تیروئیدیت هاشیموتو
آنتی‌بادی‌های تولیدشده توسط سیستم ایمنی بدن به غده تیروئید حمله می‌کنند و سلول‌های تولیدکننده هورمون تیروئید را به‌آرامی از بین می‌برند. سطح پایین هورمون تیروئید معمولاً طی ماه‌ها تا سال‌ها ایجاد می‌شود. علائم شامل خستگی، یبوست، افزایش وزن، افسردگی، خشکی پوست و حساسیت به سرما است. مصرف روزانه یک قرص خوراکی هورمون تیروئید خوراکی عملکردهای طبیعی بدن را بازیابی میکند.
میاستنی گراویس
آنتی‌بادی‌ها به اعصاب متصل می‌شوند و باعث می‌شوند عضلات به‌درستی تحریک نشوند. ضعفی که با فعالیت بدتر می‌شود علامت اصلی میاستنی گراویس است. مصینون (پیریدوستیگمین) اصلی‌ترین دارویی است که برای درمان این بیماری استفاده می‌شود.
واسکولیت
سیستم ایمنی بدن به رگ‌های خونی در این گروه از بیماری‌های خود ایمنی حمله میکند و به آنها آسیب می‌رساند. واسکولیت می‌تواند بر روی هر عضوی تأثیر بگذارد؛ بنابراین علائم به‌طور گسترده‌ای متفاوت هستند و تقریباً در هر نقطه از بدن مشاهده می‌شوند. درمان شامل کاهش فعالیت سیستم ایمنی بدن، معمولاً با پردنیزون یا کورتیکواستروئید دیگر است.
آدیسون
بیماری آدیسون بر روی غدد فوق کلیوی (آدرنال) تأثیر می‌گذارد که وظیفه آن تولید هورمون کورتیزول و هورمون آلدوسترون است. روش ذخیره و استفاده بدن از کربوهیدرات‌ها با پایین بودن سطح این هورمون‌ها تغییر میکند. از نشانه‌های این بیماری می‌توان به ضعف، خستگی، کاهش وزن و پایین بودن قند خون اشاره کرد.
بیماری‌های خود ایمنی در کودکان و بزرگ‌سالان متفاوت است؟
برخی از بیماری‌های خود ایمنی مانند کاواساکی و بیماری هنوخ شوئن لاین پورپورا وجود دارند که خاص دوران کودکی هستند. برخی از آنها نیز بالعکس فقط در بالغین و در سنین میان‌سالی و کهن‌سالی رخ می‌دهند. بیماری‌های خود ایمنی ممکن است شکل مزمن پیدا کنند و به دلیل ابتلا کودکان در سنین پایین و همچنین طولانی شدن مدت بیماری، عوارض جدی باقی بگذارند. برخی از آنها نیز خوشبختانه در کودکان شکل حاد داشته و مزمن نمی‌شوند مانند بیماری‌های التهابی عروق. در این صورت نیز ممکن است همچنان عوارض پایدار بمانند.
آیا بیماری خود ایمنی در کودکان قابل‌پیشگیری است؟
بیماری‌های خود ایمنی از شیوع بالایی برخوردار نیستند. معمولاً شناسایی بیماری قبل از شروع علائم بالینی نمی‌تواند از بروز بیماری پیشگیری کند. به همین علت غربالگری برای این بیماری‌ها توصیه نمی‌شود. تنها راه پیشگیری این است که در صورت شیوع بیماری در خانواده توجه به دیگر اعضا به‌خصوص کودکان اهمیت دارد. در صورت بروز علائم بیماری‌های خود ایمنی در اولین فرصت به پزشک مراجعه کنید تا درمان به‌موقع بیمار را شروع کنید. جلوگیری از ازدواج‌های فامیلی تأثیری در بروز بیماری‌های خود ایمنی نخواهد داشت.
زایمان طبیعی و بیمار خود ایمنی کودک
این سؤال برای بسیاری از افراد پیش می‌آید که آیا زایمان طبیعی مانع ابتلای کودک به خود ایمنی می‌شود؟ به‌صورت کلی زایمان طبیعی در کاهش اختلالات خود ایمنی تأثیر خواهد داشت. این امر باعث تعادل پایدارتر در سیستم ایمنی می‌شود. البته در برخی از بیماری‌ها نیز شواهد کافی برای تأثیر مستقیم زایمان طبیعی در پیشگیری از بیماری‌های خود ایمنی وجود ندارد.
سخن پایانی
در این مقاله سعی کردیم که در ارتباط با بیماری‌های خود ایمنی صحبت کنیم. دانستیم که یک اختلال خود ایمنی زمانی رخ می‌دهد که سیستم ایمنی بدن شخص به‌اشتباه به خود حمله کند. حدود 80 اختلال خود ایمنی مختلف وجود دارد که شدت آنها متفاوت است. این تفاوت بستگی به این دارد که کدام سیستم بدن موردحمله قرارگرفته است و تا چه درجه‌ای است. به‌طورکلی هیچ درمانی وجود ندارد اما می‌توان علائم اختلالات خود ایمنی را کنترل کرد. اگر نشانه‌های بیماری خود ایمنی را دارید با پزشک خود مشورت کنید.
