امکان پردازش بدیع، در سپیدنویسی بیشتر است

یادداشت ادبی/ 

مجید افشاری: چگونه کلیّت شعری را تحلیل کنیم؟

گاهی برای شناخت خوشمزگی یا سلامت خوراکی ها نشانه هایی وجود دارد هر چند نسبی باشد. مثلا هندوانه شیرین رگه های قهوه ای مایل به طلایی داشته باشد و دم خشک ،شیرین تر است.. یا تخم مرغ تازه ،کف ظرف آب به پهلو قرار می گیرد و تخم مرغ فاسد روی آب می آید .. اما شعر خوراکی نیست هر چند به تعبیری غذای روان انسان باشد .. هر قدر هم که ناقدان درباره شعر حکم بدهند یا ادیبان نظریه پردازی کنند باز هم ملاک مشترکی جز دستور زبان و مطلوب انسانی برای ناقدان وجود ندارد هرچند که در رویکردهایی به چالش کشیدن دستور زبان هم مولفه ای اختصاصی برای شاعر تلقی می شود ... که اینجا موضوعیتی ندارد و از بیان بیشتر پرهیز می کنم. ذوق مخاطب هم معیاری جز خودش ندارد .. پس چه قاعده قابل اعتنایی برای ما باقی می ماند که بتوانیم درباره تحلیل شعر از آن بهره مند شویم؟ 

روش بسیار ساده ای وجود دارد که می توانید کلیّت هر شعری را به نسبت سه کلمه کلیدی ارزیابی کنید. آن سه کلمه کدامند؟ 

بلیغ، فصیح، بدیع 

بلیغ: آسان و رسا 

فصیح: روشن و ساده 

بدیع: نوآورانه 

پس هر شعری که می خوانید در نظر بگیرید بلیغ است؟ اگر بلیغ است فصیح است؟ اگر فصیح است بدیع هم هست؟؟ .. خیلی افراد با بلیغ و فصیح بودن مجذوب شعری می شوند.

چرا که شاعران یا حرف دلشان را می زنند یا چیزهایی را که می دانند به زبان دیگری بیان می کنند و همین برای وجد و التذاذشان کافی است اما سطح برتری در شعر هنوز قابل ارزیابی است که بدیع بودن آن است. 

 ویژگی اساسی بدیع چیست؟ 

این که سابقه ای در حافظه تاریخی شعر نداشته باشد .

حافظه تاریخی شعر چیست؟ در اینجا مجموعه ای از ارجاعات، تلمیح، تلویح است.

ارجاعاتی که شاعران به اسم ها و رخدادها داده اند و مدام از روی همین ارجاعات، مضمون پردازی کرده اند یا تلمیح اشاره به داستان ها و تلویح دلالت دادن به ضرب المثلی یا جمله حکیمانه ای یا رخدادی و... بدیع مضمون پردازی نیست، مضمون آفرینی است یعنی حرفی منهای ارجاعات، تلمیح و تلویح .. اما یک شرط هم دارد ممکن است شعری بدیع باشد اما خلاف عرف یا فرهنگ یا باور عمومی یا مطلوب انسانی. آنوقت مشمول حکم نوآوری می شود اما با پیشوند مبتذل ،هزل و در بهترین شکلش تفنن( بازی با کلمات ...) ممکن است کسی حرف زشتی یا تعبیر خارج از عرف و اخلاقی داشته باشد که سابقه ای در حافظه تاریخی شعر ندارد .. پس بدیع اگر چه حد ندارد اما هنجار دارد. این که کسی بگوید شما داوری اخلاقی را در هنر دخالت می دهید و چه اشکالی دارد شعری زیبا باشد هر چند مخالفت با عرف و فرهنگ و باور عمومی و مطلوب انسانی داشته باشد؟

بدیع، بدیع است..در پاسخ می گوییم قطعا بدیع بودن ربطی به ملاحظات اخلاقی ندارد اما بدون ملاحظات اخلاقی باید یکی از  قید های مبتذل، هزل، تفنن را هم بپذیرد.. هرچند نتوانیم بدیع بودنش را انکار کنیم..اما دلیل تاکیدم بر بدیع چیست؟ این که درصد کمی از شعرهایی که می خوانیم بدیع هستند و اگر شعری بلیغ و فصیح است الزاما بدیع نیست.. چرا که هر شعری بهره ای از ارجاعات و تلمیح و تلویح می برد و باید هم ببرد .. 

مثال ؛ 

یوسفم از بس برادر در خیابان ریخته 

وحشتی دارم اگر دیوار زندان ریخته ( تلمیح به قصه یوسف و برادرانش) 

زور دشمن کم شد و خوی دریدن کم نشد 

می کشد سوهان به ناخن گرگ دندان ریخته( بدیع)

خوب می دانم چرا کار جهان آشفته است 

موی دلبر از مدینه تا خراسان ریخته ( تلویح / مدینه النبی _ خراسان رضوی ) 

ابرها را می خورم تا ماه را پیدا کنم 

باز روی آب تنگم خرده ی نان ریخته ( بدیع )

قصدم ارزش داوری قالب ها نیست اما در موضوع بدیع امکانی با وصف شعر سپید ،بسیار راه‌گشاست (البته اگر زمین بازی کم ذوق ها نشود.. ) چرا که دیگر قید و بند قافیه و ردیف شاعر را وادار به شبکه تناسب ساختن نمی کند و شبکه تناسب، ناخودآگاه ذهن را به سمت ارجاعات و احیاناً تلمیح و تلویح نمی برد .. نه این که در سپیدنویسی ارجاعات و تلمیح و تلویح نداریم اما ذات شعر مقفّا و مردّف در مواردی ایجاب می کند که درگیر بیانِ تناسب و بده بستانی کلمات باشیم و به تبع بده بستانی ها درگیر ارجاعات ..البته هیچ ربط ماهوی میان قالب (قواره) سپید و بدیع نیست که با نگاه سطحی و ناشیانه بخواهیم شعر مقفّا و مردّف را به این بهانه در موضوع بدیع نادیده بگیریم اما حسب استدلال فوق، امکان پردازش بدیع، در سپیدنویسی بیشتر است( فقط امکان بیشتر است) آن هم با این پیش فرض که شاعر زبده باشد.