سازمان برنامه و بودجه، به‌عنوان قلب برنامه‌ریزی و تامین مالی دولت چهاردهم، در نخستین سال فعالیت کابینه، با پرونده‌ای سنگین از وعده‌ها و واقعیت‌ها روبه‌رو شد. از وعده غذای رایگان تا فناوری‌های پیشرفته، از یارانه دارو تا سامان‌دهی سرشماری ملی، چاره کار، فقط عمل بود و اجرا، با همین رویکرد نیز ده‌ها طرح ملی با منابع میلیاردی به جریان افتاد.
سال نخست دولت چهاردهم، در مرداد ۱۴۰۳، در حالی آغاز شد که اقتصاد ایران زیر فشار انباشته سال‌ها چالش مالی، تورم مزمن، کمبود منابع عمومی، و بی‌ثباتی در بسیاری از شاخص‌های توسعه‌ای قرار داشت. در این میان، سازمان برنامه و بودجه کشور، نه فقط به‌عنوان یک نهاد هماهنگ‌کننده و ناظر مالی، بلکه به منزله ستون اصلی نظام سیاست‌گذاری و بودجه‌ریزی، ماموریت یافت که هم از وعده‌های کلان دولت پشتیبانی و هم واقعیت‌های سرد و سخت تخصیص منابع را مدیریت کند.
روایت این سال، نه فقط فهرست فعالیت‌ها و ارقام، بلکه شرح فراز و فرودهای اجرای پروژه‌هایی است که مستقیم یا غیرمستقیم با زندگی میلیون‌ها ایرانی گره خوردند. در ادامه، برای درک این سال، گام به گام پیش می‌رویم و مهمترین اقدامات در بخش های مختلف را بررسی می کنیم، از تامین شیر مدرسه‌ها گرفته تا میکروالکترونیک، از ساختمان‌های فرسوده مدارس تا زیرساخت‌های داده‌ای کشور.
روز اول شهریور ۱۴۰۳، طبق بند «د» ماده ۷۱ قانون برنامه هفتم، یک ردیف اعتباری مستقل در بودجه ملی ثبت شد: ۶ هزار میلیارد تومان برای توزیع شیر رایگان در مدارس ابتدایی سراسر کشور.
هدف، بنا بر سند، ارتقاء سلامت جسمی و ذهنی دانش‌آموزان و تقویت عملکرد تحصیلی بود. گزارش‌ها می‌گویند این طرح در تمام طول سال ۱۴۰۳ اجرا شد و ۱۰۰ درصد هدف‌گذاری مالی آن تحقق یافت، اما مساله توزیع در مناطق صعب‌العبور و روستاهای دورافتاده همچنان باقی ماند.
در همان سال، ۶ هزار و ۱۵۰ میلیارد تومان دیگر برای «تغذیه و ایاب‌وذهاب دانش‌آموزان مناطق محروم و عشایری» پیش‌بینی و به‌طور کامل تخصیص داده شد که نتیجه آن کاهش هزینه‌های خانوار و افت محسوس نرخ بازماندگی از تحصیل در این مناطق بود.
اما عدالت آموزشی فقط با شیر و ایاب‌وذهاب محقق نمی‌شود. در بودجه ۱۴۰۴، ۱۴۰ میلیارد تومان هم برای کمک‌هزینه ثبت‌نام و تحصیل ۲۱ هزار دانش‌آموز نخبه از خانوارهای دهک اول تا چهارم در مدارس استعدادهای درخشان تعیین شد. اجرای این طرح تنها به نیمه رسید (۵۰ درصد)، بیشتر به خاطر همان مشکل همیشگی محدودیت منابع و گاهی بی‌میلی خانواده‌ها برای ادامه تحصیل فرزندانشان.
در کنار این موارد، ردیفی تازه به مبلغ یک هزار میلیارد تومان برای تامین سلامت روحی و جسمی دانش‌آموزان و پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی (طرح «نماد») تعریف شد ولی در سال نخست، حتی گام اول هم در آن برداشته نشد. نبود زیرساخت و عدم همکاری کافی جامعه هدف، این برنامه را در نقطه شروع متوقف کرد.
برای کودکان با نیازهای خاص، ردیفی مستقل ایجاد شد؛ ۴۰۰ میلیارد تومان برای ایاب‌وذهاب دانش‌آموزان استثنایی، که ۷۵ درصد آن محقق شد و بخشی از مسیر هم به دلیل کمبود منابع یا مشکلات خانوادگی نیمه‌کاره ماند.
در سطح کلان‌تر، پرداخت ۳ همت برای کسورات ناشی از اجرای رتبه‌بندی معلمان بازنشسته سال‌های ۱۴۰۰ و ۱۴۰۱ به طور کامل انجام و ۲ هزار و ۵۰۰ میلیارد تومان هم برای خدمتگزاران و سرایداران مدارس در کنار ۴ همت برای حق‌التدریس تامین شد.
در امتداد عدالت آموزشی، بودجه‌های پشتیبان هم عمل کردند: ۳۵۷ میلیارد تومان برای ادارات کل آموزش و پرورش استان‌ها، یک هزار و ۸۲۰ میلیارد تومان برای تامین کاغذ کتاب‌های درسی تا بهمن ۱۴۰۳ و بیش از یک هزار و ۵۰۰ میلیارد تومان برای همین منظور در سال ۱۴۰۴. البته محدودیت سقف اعتبار و تاخیر تخصیص، موجب شد در برخی سال‌ها مواقع به موقع به دست دانش‌آموز نرسد. کیفیت نامطلوب کاغذ تولید داخل و گرانی کاغذ خارجی، مشکل مضاعفی بود.
در سمت دیگر این میدان، تصمیم مهمی هم در دانشگاه فرهنگیان گرفته شد: افزایش ۲ هزار و ۵۰۰ پست هیات علمی، با امید به بهبود بهره‌وری آموزشی و تامین نیازهای آتی آموزش و پرورش.
این تصمیم با پرداخت‌های حمایتی به برنامه‌های ملی سوادآموزی، بازسازی و احداث فضاهای آموزشی و حتی استانداردسازی سیستم‌های سرمایشی و گرمایشی مدارس تکمیل شد.
۱۰۵ درصد بودجه پیش‌بینی‌شده برای پروژه‌های خیرین مدرسه‌ساز، معادل ۶ هزار و ۴۰۰ میلیارد تومان، به این مسیر تزریق و یک هزار و ۳۰۰ میلیارد تومان نیز برای بازسازی مدارس فرسوده و ۴۱۰ میلیارد تومان برای احداث یا تکمیل سرویس‌های بهداشتی مدارس هزینه شد.
در یک سال گذشته از فعالیت دولت چهاردهم یعنی از شهریور سال ۱۴۰۳ تا ابتدای شهریور ۱۴۰۴، حوزه فناوری نیز از خدمات و اقدامات سازمان برنامه و بودجه بی نصیب نماند.
مهمترین تصمیم، اختصاص ۲۲۵ هزار میلیارد ریال برای حمایت از طرح‌های دانش‌بنیان و زیست‌بوم نوآوری بود. این رقم معادل ۵۰ درصد از بودجه افزایش سرمایه «صندوق نوآوری و شکوفایی» بود که سرمایه‌اش از ۱۰ به ۵۰ همت رسید.
به این ترتیب، مسیر تجاری‌سازی محصولات دانش‌بنیان، تقویت زیرساخت‌های هوش مصنوعی، میکروالکترونیک و حتی فناوری کوانتومی بازتر شد. فقط برای این زیرساخت‌ها، پنج همت تخصیص یافت. در ادامه، بندهای قانون «جهش تولید دانش‌بنیان» هم با رقم ۲۲.۹ هزار میلیارد تومان و ۶ هزار میلیارد تومان اوراق اسلامی تامین شد.
یک نمونه عینی اثر این رویکرد، جلوگیری از خروج حدود ۳۰۰ میلیون دلار با تکیه بر تولید داخلی انسولین، پلاسما و برخی تجهیزات پزشکی بود.
سلامت و رفاه اجتماعی
سال ۱۴۰۳ در حوزه سلامت با یک فشار قدیمی شروع شد: تغییرات نرخ ارز. برای کنترل اثر آن بر بیماران، دولت ۴۷.۵ همت یارانه نقدی بابت دارو و شیرخشک پرداخت و یک میلیارد دلار با نرخ ۴۲۰۰ تومان (معادل ۲۴.۳ همت) برای واردات ملزومات مصرفی پزشکی اختصاص داد. این مابه‌التفاوت نرخ ارز، مانع جهش هزینه‌ها از جیب بیمار شد، اما منابع هدفمندی محقق نشد و بخشی از پول با تأخیر و از محل منابع عمومی پرداخت گردید. همین تأخیر، کمبودهای مقطعی دارو و شیرخشک و نارضایتی داروخانه‌ها را به دنبال داشت.
تعرفه خدمات تشخیصی و درمانی در ۱۴۰۴ به میزان ۴۶ درصد افزایش یافت، با ۲۴ همت اعتبار مازاد برای جبران هزینه‌ها. نرخ اضافه‌کار پرستاران و کارکنان بالینی هم حدود ۲.۵ برابر شد، از میانگین ۳۵ هزار تومان به ۸۰ هزار تومان، و ۱۵ همت برای آن در ۱۴۰۴ پیش‌بینی گردید، هرچند تا پایان سال اول تنها ۴۰ درصد پیشرفت داشت.
از محل منابع صندوق توسعه ملی، ۲۰.۲ همت از بدهی دانشگاه‌های علوم پزشکی بابت دارو و تجهیزات پرداخت شد. بودجه ۱۴۰۴ هم مبلغ ۸۵ همت برای همان یارانه مابه‌التفاوت نرخ ارز اقلام سلامت پیش‌بینی کرده، اما تا زمان گزارش فقط ۱۲ درصد آن تحقق یافته بود. برنامه پزشک خانواده و نظام ارجاع نیز با ۶۵.۴ همت منابع ترکیبی آغاز شد.
در حوزه رفاه، مهمترین اقدام‌ها عبارت بودند از: تأدیه ۱۲۵ همت از بدهی دولت به سازمان تأمین اجتماعی، افزایش ۶۵ درصدی اعتبار بیمه درمان تکمیلی ایثارگران (برای حدود ۱.۶۲ میلیون نفر)، افزایش ۴۰ درصدی مستمری مددجویان تحت پوشش و گسترش پوشش کودکان مبتلا به سوءتغذیه از ۱۳۰ هزار به ۱۹۰ هزار نفر. مرحله سوم طرح کالابرگ هم در سال ۱۴۰۴ در حال اجرا بود.
در نظام آماری، سرشماری عمومی کشاورزی ۱۴۰۳ تا ۹۰ درصد پیشرفت داشت، با صرفه‌جویی قابل توجه از طریق کاهش تعداد مأموران و تجهیزات. آماده‌سازی سرشماری نفوس و مسکن ۱۴۰۵ هم تا ۲۰ درصد پیش رفت و قرار است در ۱۴۰۴ آزمایش شود.
سامانه ملی اطلاعات مکانی (SDI) به ۳۰ درصد رسید، اما همکاری دستگاه‌ها محدود بود. ثبت اموال غیرمنقول کشور فقط ۱۰ درصد پیشرفت کرد؛ دلیل اصلی، نواقص نقشه کاداستر بود.
این‌ها فقط مهمترین گام‌ها هستند. روایت کامل‌تر، در جزئیات نشان می‌دهد که سازمان برنامه و بودجه در سال نخست، در عمل در چند میدان همزمان می‌جنگید: یک‌جا باید معلم بازنشسته را با پاداش پایان خدمت راضی می‌کرد، جای دیگر یک پروژه زیرساختی را در فیبر نوری یا میکروالکترونیک پیش می‌برد، همان‌وقت در ستاد بحران برای تامین داروها و کنترل بازار انرژی سلامت جلسه می‌گذاشت و چند کیلومتر آن‌طرف‌تر، طرحی را برای بازسازی مدرسه‌ای در یک روستای سیل‌زده امضا می‌کرد.
به نظر بیشتر پروژه‌های اجتماعی‌ـ‌آموزشی توانستند درصد بالای تحقق را ثبت کنند، ولی حوزه‌های فناوری و سلامت درگیر محدودیت شدید نقدینگی و تاخیر در تخصیص منابع ماندند. حوزه داده و آمار هم اگرچه شروع شد، ولی بدون الزام جدی قانونی برای همکاری دستگاه‌ها، سرعت لازم را ندارد.
