مسعود تجریشی عضو کنونی فرهنگستان علوم دانش‌آموخته کارشناسی علوم و مهندسی آب و خاک، ارشد علوم و مهندسی آب و دکترای مهندسی محیط زیست از دانشگاه کالیفرنیاست که پس از بازگشت به ایران در سال ۱۳۷۳ به عنوان مدرس در دانشگاه صنعتی شریف با رتبه استادیار مشغول به کار شد و پس از گذشت ۲۰ سال، با انجام بیش از ۴۶ طرح تحقیقاتی زیست‌محیطی متنوع (در موضوعاتی، چون منابع آب، تصفیه فاضلاب، گرد و غبار، مدیریت پسماند، سنجش از دور ) موفق به کسب رتبه استاد تمام شد.
او معاون محیط‌زیست انسانی سازمان حفاظت محیط زیست ایران در دولت دوازدهم، مدیر دفتر برنامه‌ریزی و تلفیق ستاد احیای دریاچه ارومیه در دولت‌های یازدهم و دوازدهم بوده است که در دومین همایش بزرگداشت روز ملی آب در اسفند ۹۵ به عنوان چهره‌ای اثرگذار در حوزه آب کشور تجلیل شد.
استاد تمام دانشکده مهندسی عمران دانشگاه صنعتی شریف در گفت‌وگو با ایرنا ضمن بررسی علل تنش‌های آبی به راهکارهای موجود در برون رفت از این چالش ها برای توسعه پایدار پرداخت.
ایرنا: با توجه به شرایط اقلیمی ایران و وضعیت منابع آبی چه شد پس از دهه ها با چالش تنش‌های آبی روبرو شیدیم؟
تجریشی: با نگاهی به گذشته متوجه می‌شوید که کشور و تمدن ما را به نحوه چگونه مدیریت کردن آب توصیف می‌کردند. قنات‌ها مظهر این نوع نگاه در طبیعت ما بود، ما یاد گرفته بودیم در تنوع‌های اقلیمی مختلف چگونه زندگی کنیم. در گذشته نیاکان ما با وجود همین منابع محدود آبی اما تلاش زیادی کردند تا تجارت و امورات خود را بگذراند.
به عنوان نمونه وقتی به تاریخ کاشان بر اساس شواهد و مستندات نگاه می‌کنیم، ۳۰۰ خانه متعلق به طباطبایی‌ها از تاجرانی است که در گذشته با وجود اینکه مردم دسترسی به آب نداشتند اما از طریق تجارت مبتنی بر استفاده نکردن از منابع آب زیاد و قنوات، آبشارهایی را در دل همین قنات‌ها ایجاد کردند تا از این طریق آسیاب را به حرکت درآورند و تمدن آبی را ایجاد کرده که این تمدن با نام ایران و قنوات در گذشته نه چندان دور آوازه دنیا می‌شود.
اما چه شد بعد از ۶۰ سال به نقطه‌ایی می‌رسیم با تنش آبی روبرو شدیم و نگران حال و آینده هستیم. شاید در ابتدا نقطه عطف آن استفاده از دستگاه‌های حفاری و حفاری کردن و کشیدن بی محابا آب از زیر زمین و استفاده و گسترش از آبهای زیر زمینی باشد.
در سال ۵۷ مجله انجمن مهندسان عمران آمریکا مقاله‌ای با درج تصویری از منطقه کویر ایران منتشر کرد که در بالای آن تصاویر نوشتند، ایرانیان چگونه توانستند در دل کویر تمدن‌هایی را ایجاد کنند و در پایین آن هم این پرسش مطرح شد به چه شکلی این تمدن سبز دوباره به کویر تبدیل می‌شود.
مفهوم این مقاله این بود که ایرانی‌ها به واسطه دسترسی به تکنولوژی حفاری توانستند مناطق خشک را سبز کنند. معنای جمله دوم هم این می تواند باشد که آنقدر از آن منابع آب استفاده کردیم که فضای سبز دیگر خشک شده است. شاید هشدارهای در آن زمان داده شد و بی‌توجهی به آن عاملی باشد که امروز در چنین وضعیتی بسر می‌بریم.
ساختار برنامه‌ریزی و سیاستگداری نادرست آب
ایرنا: با این اوصاف ریشه‌های علل تنش‌های آبی از نگاه شما چیست؟
تجریشی: این پرسش مطرح است که مهمترین عامل، غیر از این است که با ورود تکنولوژی و بهره‌برداری‌های بی محابا از حفاری‌ها، چه علت جدی را می‌توان بیان کرد که به نظر من ساختار برنامه‌ریزی و سیاستگداری نادرست آب در ایران، کشور را با تنش‌های آبی روبرو کرده است.
ما آمایش سرزمینی نداشتیم البته الان روی کاغذ داریم اما واقعا نداریم. استقرار نادرست شهر و فعالیت‌های اقتصادی بویژه صنعتی و معدنی در مناطق خشک کویری که شاید در ۵۰ سال اخیر به صورت جدی اتفاق می‌افتد، باعث شد تا آبهای زیر زمینی که هزاران سال برای شرایط بحرانی آینده کشور ذخیره شده است، امروز شاهد خشک شدن آبخوان‌ها باشیم.
شاید این آب عایدی خاصی برای اقتصاد کشور نداشت و تنها برای گروه‌های خاص بود اما با این اقدام ذخیره‌ای برای نسل‌های بعدی نگذاشتیم و تبعات خشک شدن این زمین‌ها و جابجایی جمعیتی که در مناطق کویری به علت خشک شدن قنوات اتفاق افتاد یا خشک شدن کشاورزی و تبدیل شدن زمین‌ها به کانون‌های گرد و غبار یا برداشت‌های بی رویه از آبهای زیر زمینی و ایجاد فرونشست‌ها و برداشت‌های زیاد آب و تبدیل آبهای شیرین به شور همه و همه امروز تنش‌های آبی را برای کشور ایجاد کرد که واقعا برای نسل بعدی سرزمین سوخته باقی می‌گذاریم.
به جای اینکه فعالیت و جمعیت‌ها را به سمت دریا ببریم، جایی که نعمت خدادادی است صنعت را از بندرعباس به اصفهان انتقال می‌دهیم، به جای اینکه جمعیت را به سمت سواحل ببریم صنعت را به سمت کویر بردیم. چون همه آب‌ها را مصرف می‌کنیم، مجبوریم آب را با هزینه بالا از بندرعباس و خلیج فارس به مناطق داخلی وارد کنیم، نمی‌دانم چه ارزش اقتصادی تولید می‌کنیم که این قدر برای آب هزینه شده است اما دستاورد قابل قبولی ندارد.
در حالی که انتقال آب‌ها به سمت اصفهان چالش‌های آبی را بیشتر و هزینه‌های زیادی را به جامعه و اقتصادی ملی وارد کرده است بدون اینکه رهاورد قابل توجه‌ی را در توسعه پایدار کشور داشته باشد. اصفهان را نگاه کنید از منظر سیاستگذاری و ساختار، برنامه‌ریزی نادرستی در کشور شد که نتیجه آن آلودگی این تمدن قدیمی است.
نقش نمایندگان مجلس در چالش‌های آبی
ایرنا: از نگاه شما این ضعف ناشی از کجاست؟
تجریشی: در این زمینه دولت ها مقصر نیستند بلکه به اعتقاد من نمایندگان مجلس نقش بسیاری در این مساله داشتند که طرح‌ها را به صورت محلی و بدون توجه به منافع ملی و بالادست‌ها می‌دیدند. بدون اینکه بداند انتقال آب‌ها چه بلایی سر طبیعت می آورد و چالش‌هایی که از گذشته شروع شده و الان هم وجود دارد و این چالش‌ها در صورت رفع نشدن به شرایط ناپایدار اجتماعی در کشور منجر می‌شود.
نقش دولت و مجلس در رفع تنش‌های آبی
ایرنا: چه راهکارهایی برای برون رفت از این مساله وجود دارد؟
تجریشی: قطعا راهکارهایی وجود دارد. در استرالیا، این کشور در مقطعی در خشکسالی ممتد بسر می برد و نخست وزیر این کشور با این شرایط کارگروهی را تشکیل داد و با انجام اصلاحات ساختاری برای بهینه کردن آب و اقدامات فرهنگی توانست در حوزه‌های آبریز مانند موری-دارلینگ یک منطقه جغرافیایی بزرگ در داخل جنوب شرقی استرالیا و یکی از مهمترین مناطق کشاورزی این کشور آن را به الگوی موفق در دنیا تبدیل کند.
یا در آمریکا مقدار آبی که مصرف می شود، از مقدار آبی که در سال ۱۹۸۵ میلادی استفاده می کرده، با بکارگیری قوانین و مقررات و ایجاد ساختارها کاهش یافته است و باعث شده با آب کمتر اقتصاد قوی‌تری را داشته باشد.
در داخل کشور همه فشارها را نباید به سمت مردم برد. دستگاه های اجرایی باید با اصلاح سیاست‌های نادرست در این زمینه حرکت کرد و مجلس هم از منظر قوانین و مقررات برای اینکه از منابع دولت به سمت استفاده از فناوری‌ها و کاهش مصرف آب گام بردارد باید با سیاست گذاری درست نسبت به رفع این چالش اقدام کند. پس برای این چالش ها راهکار داریم و اما باید اراده سیاسی هم برای مدیریت این چالش داشته باشیم و نسبت به این مساله بی تفاوت نباشیم.
مردم در این مسیر خودشان دست بکار شدند و مسئولان هم باید فرهنگ سازی کنند.
کشاورزی، یکی از بخش هایی است که به عنوان مهمترین مصرف کنندگان آب در کشور محسوب می شود در این رابطه بهتر است مثالی بزنم آب را حدقل با ۸ یورو برای ۱۰۰ میلیون متر مکعب می‌خواهیم از دریای عمان به مشهد انتقال دهیم و مشاهده می کنیم که در این بین بیش از یک میلیارد متر مکعب برای کشاورزی آب مصرف شده است و کشاورزان معتقدند اگر بخشی از هزینه به آنها داده شود می‌توانند کاهش مصرف آب را به ۱۰ درصد تقلیل دهند و با این رویه مشکل آب شهر را حل کنند.
همچنین در طرح احیای دریاچه ارومیه که از سال ۹۳ تا ۹۹ توانستیم در پایاب تمام سدها را به ۴۰ درصد کاهش مصرف آب برسانیم یا سد حسنلو شاهد ۶۰ درصد کاهش مصرف آب باشیم به این معنا است که با استفاده از فناوری‌ها و اصلاح بهینه مصرف می‌توان این چالش را رفع کرد و یا استفاده کشاورزان از آبیاری قطره‌ای در برخی استان‌ها نیاز به آب های زیرزمین را کاهش داد پس تجربه موفق داریم فقط باید عزم جدی برای کاهش باشد.
کشاورزی به سبک فناوری نوین
ایرنا: به استفاده از فناوری‌ها برای مقابله با تنش آب کشور اشاره کردید با این اقدام چه آورده‌ای علاوه بر مهار تنش‌های آبی به همراه خواهد داشت؟
تجریشی: استفاده از فناوری‌ها بسیار مهم و توان اجرای آن در کشور موجود است که می‌تواند باعث اشتغال شود اما نکته اینکه از یک سیستم پیوسته‌ای نام می‌بریم که تمام دستگاه‌ها باید پای کار بیایند همزمان با کاهش مصرف آب و افزایش تولید محصولات کشاورزی اشتغالزایی هم شود که تنها راه، استفاده از فناوری‌های نو و دانش روز جهان و سرمایه گذاری در ترویج کشاورزی است.
بر اساس تجربه داخلی و بین‌المللی می‌توانیم از محل صرفه‌جویی مانع خشکسالی تالاب ها و ریزگردها شویم و مردم پای کارند اما در این میان باید عزم و اراده سیاسی در داخل قوی باشد در غیر اینصورت تبعات زیادی به دنبال خواهد داشت.
